رویکرد یونسکو به صنایع فرهنگی در عصر اطلاعات

 

بسمه تعالی

 

رویکرد یونسکو به صنایع فرهنگی در عصر ارتباطات و اطلاعات

صنایع فرهنگی، حافظ هویت ملی و موتور آینده توسعه اقتصادی

کشورها در بستر قوانین حفظ حقوق مالکیت معنوی و فکری

برگردان و تلخیص: وحید وحیدی مطلق  

  (اندیشگاه شریف)

گشایش

امروز صنایع فرهنگی نقش عمده‌ای را در قدرت اقتصادی کشورهای مختلف بازی می‌کنند. گسترش روزافزون فناوری اطلاعات در سرتاسر جهان، نویدبخش آینده‌ای پرشکوه‌تر و عظیم‌تر برای صنایع فرهنگی است. اگر کشورهای روبه‌توسعه، اولویت و اهمیت این بخش درآمدزا و اشتغالزا را بیشتر درک نمایند و تصمیم به توسعه آن بگیرند، می‌توانند از کمک‌های بین‌المللی بخصوص حمایت‌های فکری و اجرایی یونسکو استفده نمایند.

این مقاله خلاصه‌ای است از سخنرانی آقای ”میلاگروس دِل کورال“ و، مسوول حوزه نشر و حق تکثیر یونسکو (در پاریس)، در کنفرانس توسعه صنایع فرهنگی کره جنوبی است.

1. مقاله

با ظهور شاهراه‌های اطلاعاتی (شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی) و روند آزادسازی بازارهای جهانی (در قالب سازمان تجارت جهانی) چالش‌های عمده‌ای در برابر مبادلات فرهنگی آینده و چگونگی توزیع محصولات و کالاهای فرهنگی، و همچنین الگوهای رفتاری افراد بوجود آمده است. بنابراین نسل جدیدی از ”مصرف‌کنندگان فرهنگی“ در کشورهای صنعتی روبه‌توسعه در حال ظهور می‌باشد. بعلاوه امروزه صنایع فرهنگی دارای حق‌تکثیر (کپی‌رایت)، نقش بسیار مهمی در تولید ناخالص داخلی اکثر کشورهای صنعتی ایفا می‌کنند، در این کشورها صادرات کالاهای فرهنگی و تولیدات فکری افراد به مراتب مهم‌تر از صادرات کالاهای صنعتیِ متعارف است. اما متأسفانه صادرات فرهنگی در کشورهای روبه‌توسعه جایگاه شایسته خود را نداشته و اقتصاد آنها بیشتر متکی بر صادرات مواد خامِ فاقدِ ارزش افزوده است و به راحتی از فرصت بالقوه صادرات محولات فرهنگی و تولیدات فکری خود چشم‌پوشی می‌کنند. در ادمه بعد از اشاره به نقش مهم ”خلاقیت ملی“ و صنایع فرهنگی داخلی در توسعه ملی، کلیات طرح یونسکو برای کمک به کشورهای روبه‌توسعه در زمینه تدوین سیاست‌ها و استراتژی‌های حمایت از صنایع فرهنگی ارایه می‌شود.

2. مفهوم صنایع فرهنگی

مفهوم ”صنایع فرهنگی“ نخستین بار در طی جنگ جهانی دوم و در مکتب فلسفیِ فرانکفورت برای توصیف صنعت قدرتمند فیلم‌سازی آمریکا شکل گرفت. طبق تعاریف متداول، صنایع فرهنگی متشکل از بنگاه‌هایی است که برای عموم مردم، اطلاعات و سرگرمی‌های آموزشی، علمی و فرهنگی در قالب‌های مختلفِ قابل‌تکثیر، طراحی و تهیه می‌کنند. هدف صنایع فرهنگی (که تحت عناوین دیگری همچون ”صنایع رسانه‌ای“، ”صنایع حق‌تکثیر (کپی‌رایت)“ و حتی ”صنایع محتوایی“ نیز شناخته می‌شود) مفهوم‌سازی، هماهنگ‌سازی، تولید، ارتقا و تجارت کالاهای فرهنگی در قالب‌های مختلف اعم از کتاب، مجله، روزنامه و ژورنال، فیلم و محصولات
صوتی ـ تصویری، ویدیو و نوارکاست، نرم‌افزار، لوح‌ فشرده (سی‌دی‌رام) و دیگر محصولات است. شایان ذکر است اخیراً با توجه به پیشرفت‌های فناوری می‌توان محتوای موجود در این محصولات کم‌وبیش ”سنتی“ را به‌راحتی و در کمترین زمان از طریق شبکه‌های الکترونیکی از جایی به جای دیگر منتقل کرد. کشورهایی که به اهمیت استراتژیک صنایع فرهنگی پی برده و اقدامات متناسبی را به انجام رسانده‌اند، امروز از نظر اقتصادی و همچنین نفوذ فرهنگی در سطح بین‌المللی، موقعیت ممتازی دارند. و به‌عکس کشورهایی که به دلایل مختلف اعم از ایدئولوژیک، سیاسی، اهداف اقتصادیِ کوتاه‌مدت یا حتی ماهیت فرهنگی، از صنایع فرهنگی خود حمایت نکرده‌اند امروز گرفتار هجوم محصولات و محتواهای فرهنگی بیگانه شده‌اند و در معرض همه‌گونه پیامدهای جدی آن همچون ه خطرافتادن هویت فرهنگی و پرداخت هزینه‌های سنگین بابت حق‌تکثیر (کپی‌رایت) یا فشار برای ایجاد مانع در برابر واردات فرهنگی قرار گرفته‌اند و بدین سبب چه از لحاظ اقتصادی و چه فرهنگی در معرض خطر انزوا قرار دارند. در واقع، صنایع فرهنگی سهم چشمگیری در دسترسی افراد به اطلاعات، آموزش، و فرهنگ و نیز اشتغال‌زایی دارند و نقش مهمی را در ارایه تصویر فرهنگی یک کشور یا ملت و ایجاد جایگاه مناسب در اقتصاد بین‌المللی ایفا می‌کنند. به همین علت باید در هرگونه تحلیل عمیق و مستدل فرهنگی و در تدوین استراتژی‌های حوزه ”فرهنگ و توسعه“ که هم‌اکنون از اولویت‌های دستور کاری نهادهای بین‌المللی است، به بررسی دقیق ”صنایع فرهنگی“ پرداخت.

 3. صنایع فرهنگی و شاهراه‌های اطلاعاتی

دیجیتالی‌شدن اشکال مختلف اطلاعات اعم از متن، عدد، نمودار، صدا، تصویر و فیلم، یکپارچه‌سازی انواع اطلاعات در قالب یک محصول واحد را میسر ساخته است. بعلاوه به مدد تکنیک‌های ”فشرده‌سازی“ می‌توان اطلاعات را با سرعت بسیار زیاد و به راحتی از طریق شبکه‌های بی‌سیم و باسیم و خطوط ماهواره‌ای از جایی به جایی دیگر منتقل کرد.

تحلیل‌گران بر این باورند که چنین فناوری‌های نوینی تنها در صورتی مفید و مقرون‌به‌صرفه هستند که محتوای انتقال‌یافته با علاقه‌مندی‌های مشتریان یا نیازمندی‌های خاص جوامع منطبق باشد. به‌نظر می‌رسد احترام به چندفرهنگی و مشارکت آزاد همه جوامع در این گفتمان بین‌فرهنگی در ”دهکده جهانی“ با چالش‌های عمده‌ای مواجهیم. در واقع باید تضمین نمود که در شاهراه‌های اطلاعاتی، عدالت فرهنگی و یا اقتصادی، چه در ”ورودی“ یعنی گوناگونی محتواها و چه در ”خروجی“ یعنی امکانات دسترسی، رعایت می‌گردد.

شاهراه‌های اطلاعاتی تنها در صورتی به تحقق توسعه انسان‌محور کمک می‌کنند که صرف‌نظر از نژاد، ملیت، جنسیت، محل زندگی، شغل یا طبقه اجتماعی، در دسترس همگان باشند.

یکی از چالش‌ها و تهدیدات عمده در باب امکان عدم دسترسیِ عادلانه به شاهراه‌های اطلاعاتی، پیدایش پدیده ”چیرگی“ الگوهای فرهنگی یا زبانی خاص است. بسیاری از صاحبنظران، جهانی‌شدنِ متاثر از فناوری را تهدیدی برای آداب و رسوم محلی، ارزش‌ها و باورهای فرهنگ‌های مختلف می‌دانند. به‌عنوان مثال، امروزه 90 درصد خدمات و محصولات عرضه‌شده در اینترنت به زبان انگلیسی است. در نتیجه یکی از موضوعات مطرح و مهم، حفظ چندگانگی زبانی و فرهنگی در شاهراههای اطلاعاتی است.

4. نقش یونسکو

یونسکو در حوزه‌های مرتبط با حق‌تکثیر (کپی‌رایت) و نشرکتاب، تجربه‌ای طولانی‌مدت دارد. سازمان بلافاصله پس از تأسیس، در ارایه و ارتقای ابزارهای حقوقی بین‌المللی برای حفاظت از حقوق مالکیت معنوی در سطح بین‌المللی، فعالیت‌های چشمگیر و گسترده‌ای داشته است، چون حق‌تکثیر (کپی‌رایت) همانند حق دسترسی به آموزش، اطلاعات و فرهنگ، جزو حقوق بشر به شمار می‌رود (بند 1 ـ 26 و 2 ـ 26 اعلامیه حقوق بشر را ببینید) با توجه به توفیقات و دستاوردهای گذشته و چالش‌های پیش رو که بیشتر متاثر از توسعه فناوری است، یونسکو وظیفه خود می‌داند که اقدامات زیر را انجام دهد:

·          مشارکت در تحقیقات بین‌المللی با نگاه پیاده‌سازی اصول و قوانین جدیدِ حفاظت از حق‌تکثیر (کپی‌رایت) و در عین حال حفظ تعادلی ظریف مابین علاقه‌مندی‌های موجود.

·          طراحی اقدامات مناسب برای تطبیق سازوکارهای نظارتی جمعی بر انتقال الکترونیکی آثار تحت‌حفاظت.

·          تقویت فعالانه دوره‌های آموزشی مباحث حوزه حق‌تکثیر (کپی‌رایت) در دانشگاه‌ها، بعلاوه ارتقای آگاهی‌های عمومی در رابطه با احترام به حق‌تکثیر و دیگر حقوق مالکیت معنوی و فکری.

·          تسهیل تبادلات اطلاعاتی مابین متخصصان در سطوح بین‌المللی و حمایت از خلاقیت به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی و فرهنگی کشورها.

·          ارایه خدمات ارزیابی بخش‌های خاصی از صنایع فرهنگی یا کل صنعت فرهنگی (به‌صورت ملی) به کشورها.

·          فراهم‌سازی کمک‌های حقوقی و فنی برای کشورهای عضو به‌منظور تدوین سیاست‌های ملی توسعه صنایع فرهنگی با اتکا به بخش‌های خصوصی در چنین سیاست‌هایی باید فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از ظهور شاهراه‌های اطلاعاتی مدنظر قرار گیرند.

·          ارتقای امر توسعه منابع انسانی (چه از لحاظ نظری و چه عملی) در حوزه صنایع فرهنگی و آموزش حرفه‌ای فناوری‌های نوین به دستاندرکاران.

·          تدوین استراتژی‌های منطقه‌ای و زیر منطقه‌ای از طریق ارتقای همکاری‌های شمال ـ جنوب و جنوب ـ جنوب.

·          روزآمدسازی ابزارهای بین‌المللی لازم برای گردش آزاد محصولات فرهنگی.

·          همگامی با پیشرفت‌های فناورانه در زمینه تولید و توزیع محصولات فرهنگی، با عنایت ویژه به نقشی که صنایع چندرسانه‌ای و شاهراه‌های اطلاعاتی (به‌صورت بالقوه) می‌توانند بازی کنند.

·          ابداع و معرفی پارامترهای بین‌المللی برای تولید و مصرف کالاهای فرهنگی (به منزله شاخصه توسعه)

·          تشویق مردم جوامع مختلف به استفاده از کالاهای فرهنگیِ کیفی، و مطالعه عوامل موثر در ارتقای توجه جوانان به این امر.