پژوهش فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی کشور

پژوهش فعالیت‌ و مصرف کالاهای فرهنگی کشور

کالا‌های فرهنگی و رفتارهای ایرانیان‌

گرد‌آوری داده‌های فرهنگی به منظور رفع کمبود اطلاعات از فعالیت‌های فرهنگی جامعه یکی از انتظاراتی است که می‌توان از اولیای امور فرهنگی داشت. سیاستگزاران فرهنگی به‌دلیل کمبود این اطلاعات دشواری‌های بسیاری داشته و در پی‌ریزی سیاست‌های کلان فرهنگی با موانع جدی روبه‌رو بوده‌اند. به منظور رفع این معضل، نخستین ایده‌های تهیه اطلاعات و آمار از فعالیت‌های فرهنگی از سال‌های 74 مطرح شد و بالاخره نهال این ایده در سال 78 به بار نشست و در قالب پژوهش‌های ملی در مفاد قانونی برنامه گنجانده شد. گردآوری داده‌ها و اطلاعات فرهنگی به منظور ارائه سیمایی عینی از وضعیت فرهنگی کشور منوط به روشی قابل اعتماد و جامع بوده است.

روشی که در آن از نمونه‌های آماری گسترده استفاده شود و تنها به چند شهر بزرگ کشور محدود نشده و با برنامه‌ریزی دقیق تمام شهرها به‌ویژه مراکز استان‌ها مورد توجه قرار گیرد و جامعه‌ای آماری بررسی شود که بتوان بر صحت اطلاعات بدست آمده تکیه کرد و سیاستگزاران فرهنگی با اتکای به آن، برنامه‌های فرهنگی جامعی برای کشور پیش‌بینی کنند.

بی‌تردید مطالعات فرهنگی، به طرز جدایی‌ناپذیری به ساختار اجتماعی و معانی موجود در آن مربوط می‌شود و فقط در چارچوب آن ساختار و پیشینه توضیح‌پذیر است. تلقی مردم از فرهنگ و کالاهای فرهنگی، بر ساخته‌هایی از هویت اجتماعی آنان است و این نکته لزوم مطالعه جدی در این عرصه را می‌طلبد. معانی فرهنگی مردم در یک جامعه و شیوه استفاده آنان از کالاهای فرهنگی، انعکاس کوچکی از نگرش اجتماعی آنان است. به معنایی دیگر، مردم در بستر یک جامعه، آن‌گونه با کالاها و پدیده‌های فرهنگی مواجه می‌شوند، که نگرش اجتماعی‌شان ایجاب می‌کند.

آنان به اقتضای فرهنگ غالب و حتی خرده فرهنگ‌های موجود در جامعه مواجهه‌ای خاص با کالاهای تولید شده فرهنگی دارند و بی‌تردید، مطالعه این پدیده و کسب اطلاعات و داده‌ها و آمار می‌تواند، سیاستگزاران فرهنگی را در پیشبرد اهداف‌شان موفق‌تر کند.

احمد مسجد جامعی، رئیس شورای سیاستگزاری پژوهش‌های ملی، با بیان شکل‌گیری نخستین ایده‌های تهیه اطلاعات و آمار از فعالیت‌های فرهنگی در سال 1374، اذعان می‌دارد: <ایده انجام پژوهش‌های ملی با چنین رویکردی در سال 1378 پذیرفته و در مفاد قانون برنامه گنجانده شد. این پژوهش‌ها در سه عرصه، وظیفه گردآوری داده‌های فرهنگی را عهده‌دار شدند.

طرح جامع‌ آمارگیری فرهنگی با هدف گردآوری اطلاعاتی در زمینه امکانات فیزیکی و انسانی به اجرا درآمد. طرح پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها با هدف شناخت نگرش‌‌های مردم، محیط اجتماعی و فرهنگی اجرا شد و سرانجام هدف طرح فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی به رفتار خانوار در زمینه مصرف فرهنگ تجسم یافته پرداخت.>

مسجد‌جامعی، طرح مصرف کالاها و فعالیت‌های فرهنگی را از نخستین پژوهش‌های ملی در عرصه فرهنگ دانسته و اشاره می‌کند: <مطالعات اولیه این طرح در سال 74 در چند شهر کشور اجرا شد و براساس تجربیات به دست آمده به صورتی ملی در سطح مراکز استان‌ها انجام شد.>

طرح پژوهش مصرف کالاهای فرهنگی

یافته‌های طرح پژوهش فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی در کشور که به عنوان یکی از رفتارهای فرهنگی ایرانیان مورد مطالعه قرار گرفته، به بررسی حیات و فعالیت فرهنگی افراد و مشارکت آن‌ها، نهادها، سازمان‌ها، تشکل‌ها، انگاره‌ها، روندها و تسهیلات فرهنگی می‌پردازد. این طرح پژوهشی،در هجده فصل به گردآوری اطلاعاتی پیرامون ویژگی‌های فردی و خانوادگی و زمان فراغت ایام‌‌هفته افراد جامعه، کتاب و کتابخوانی، مطالعه روزنامه‌ها و مجلات، استفاده از رادیو و تلویزیون، استفاده از ویدئو و ضبط صوت، رفتن به سینما و تئاتر، فعالیت‌های مذهبی، فعالیت‌های اجتماعی، فعالیت‌های هنری و دستی، گردش و تفریح، مسافرت، ورزش، بازی، تسهیلات فرهنگی و بالاخره تقاضای فرهنگی می‌پردازد. جامعه آماری این طرح پژوهشی در 28 شهر مرکز استان بوده  و اطلاعات جمعیت آماری از سرشماری سال 1375 مرکز آمار ایران به دست آمده است. تعداد نمونه منتخب در هر شهر 500 خانواده بوده که در بعضی شهرها به بیش از این تعداد افزایش یافته است. شیوه نمونه‌گیری دو مرحله‌ای بوده است. در مرحله اول از تعداد بلوک‌های هر شهر، بین 125 تا 134 بلوک با احتمال متناسب با حجم خوشه(p.p.s)  انتخاب و در مرحله دوم، در هر بلوک 4 خانواده به صورت تصادفی ساده انتخاب شده است.

نمونه‌گیری بلوک‌ها براساس اطلاعات سرشماری سال 75 مرکز آمار و نمونه‌گیری درون بلوک در محل و براساس فهرست تهیه شده از پلاک منازل به‌صورت تصادفی ساده انجام شده است.

در بعضی از شهرها، به‌دلیل مشکلاتی که پیش آمده، تعدادی از پرسشنامه‌ها کنار گذاشته شده است. اما در مجموع، اطلاعات مربوط به 13976 خانواده با جمعیت 65440 نفر افراد 6 ساله و بیشتر تحلیل شده است.

شیوه جمع‌‌آوری اطلاعات‌

جمع‌آوری اطلاعات در شهرها، بعد از تمهید مقدمات و آموزش پرسشگران، توسط گروه‌های 5‌‌نفره (یک سر پرسشگر و 4 پرسشگر)، در پاییز و اوایل زمستان 1378 انجام شده است (جز زاهدان که اطلاعات آن در اواخر زمستان جمع‌آوری شده است). پرسشگران دانشجو و بعضاً دارای سابقه پرسشگری در طرح‌های مشابه بوده‌‌اند. شیوه جمع‌آوری اطلاعات، مصاحبه همراه با پرسشنامه بوده است. در مراجعه به خانواده، بعد از ارائه کارت شناسایی و معرفی‌نامه، معرفی طرح، تقدیم هدیه‌ای به خانواده و جلب نظر آن برای پاسخگویی، پرسشنامه با حضور خانم خانه و اعضای مؤنث باسواد آن پر شده است. پرسشنامه بار اول در محل و بار دوم در محل ستاد هر شهر توسط سرگروه‌ها کنترل و اشکالات آن مرتفع گردیده است.

مفاهیم اصلی و پایه‌ای‌

پژوهش فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی کشور با توجه به فعالیت فرهنگی افراد، مصرف کالاهای فرهنگی، تسهیلات (امکانات) فرهنگی، تقاضای فرهنگی و اوقات فراغت سازمان یافته است. در این پژوهش فعالیت فرهنگی به‌عنوان یکی از مفاهیم کلیدی مرتبط با حیات فرهنگی شناخته شد. این مفهوم در مقابل مفهوم فعالیت سیاسی، فعالیت اقتصادی و تا حدی فعالیت اجتماعی قرار گرفت. بنابه ‌تعریف ارائه شده این فعالیت عبارتست از: فعالیتی که حول محور تولید، به‌کارگیری، انتقال، استفاده و مصرف معانی و نمادها و شکل‌دادن، تغییر و ارتقای حیات روحی و معنوی افراد شکل می‌گیرد.

اگر آن را به نحو سلبی تعریف کنیم، می‌توان به فعالیت غیراقتصادی و سیاسی تعریف کرد. چنان که در درک معمول هم‌چنین تلقی وجود دارد و به‌طور ضمنی فعالیت اجتماعی آزادانه را هم شامل می‌شود.

این فعالیت در اشکال ناب و خلاق آن، به آفرینش و خلق فرهنگی منجر می‌شود. کاری که هنرمندان، شعرا، فلاسفه، اندیشمندان و پدیدآورندگان صور مکتوب، صوتی و تصویری و... انجام می‌دهند. اما در اشکال معمول و مرسوم آن، فعالیتی را شامل می‌شود که در آن فرد با مصرف و استفاده از آنچه پدپد آمده است، با امر فرهنگی آشنا می‌شود و با استفاده از آن به رشد و شکوفایی وجود خود کمک می‌کند. آنچه به‌عنوان فرهیختگی از آن یاد می‌شود، می‌تواند نتیجه فعالیت فرهنگی از این نوع باشد.

مصرف کالاهای فرهنگی، بعدی است از حیات فرهنگی که در این پژوهش بدان توجه شده  و این مقوله، عمدتاً با توسعه صنعت و فرهنگ مرتبط است و در خصوص جوامع جدید بیشتر کاربرد دارد تا جوامع سنتی و بر استفاده از رسانه‌ها و وسایل فرهنگی (وسایلی که با آن فعالیتی فرهنگی انجام می‌شود) متمرکز می‌شود.

تسهیلات (امکانات) فرهنگی به‌عنوان یکی دیگر از ابعاد مورد بررسی در این پژوهش با فعالیت فرهنگی همبسته دانسته شده است. ازاین‌رو بررسی فعالیت فرهنگی مستلزم اطلاع از امکانات و تسهیلاتی مانند: کتابخانه‌ها، کتاب‌فروشی‌ها، سینماها، موزه‌ها و... خواهد بود.

تقاضای فرهنگی مفهوم دیگری است که با فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی مرتبط بود و مورد بررسی قرار گرفته است. منظور از تقاضای فرهنگی، انتظاراتی است که  افراد درخصوص گذران اوقات فراغت خود دارند و صورت‌هایی از کالاها و فعالیت‌های فرهنگی است که خواهان آنند. هرچند ممکن است به دلیل موانعی که وجود دارد، برآورده نشود.

اوقات فراغت یکی از عوامل عمده فعالیت فرهنگی بوده است. به‌بیان‌دیگر، با فرض وجود زمان فراغت است که فعالیت فرهنگی امکان‌پذیر است. فعالیتی که اعضای جامعه فارغ از اجبارهای محیط کار و الزامات زندگی، استعدادهای خود را توسعه بخشیده و شخصیت خود را گسترش می‌دهند. فعالیت‌هایی که هدف اقتصادی در آن نبوده و بیشتر در راستای پیوند با دیگران (نفس رابطه اجتماعی)، تحقق امری اخلاقی، هنری عام‌المنفعه، دینی و... به‌صورت اختیاری انجام می‌شود. اوقات فراغت در مقابل زمانی قرار می‌گیرد که فرد در الزامات اجتماعی نظام تقسیم‌‌کار درگیر است.

مقولات مورد بررسی‌

طرح پژوهشی فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی که در قالب رفتارهای فرهنگی ایرانیان انجام شده است به بررسی فعالیت فرهنگی، مصرف کالاهای فرهنگی و تقاضای فرهنگی در قالب مقولات متعدد می‌پردازد.

یکی از این مقولات فعالیت مذهبی ایرانیان به‌عنوان یک رفتار فرهنگی است. این نوع فعالیت شاخصی است که با آن می‌توان عرصه رفتار دینداری و به‌عبارت‌دیگر عرصه مناسکی دین را تا حد زیادی سنجید.

براساس همین فعالیت، شبکه‌ای از روابط در جامعه شکل می‌گیرد که می‌توان به آن <اجتماع دینی> گفت. ازاین‌رو فعالیت مذهبی در چند محور مورد پرسش قرار گرفته است:

الف: انجام اعمال مذهبی (مستحب) یا سنت که شرکت در مجالس جشن مذهبی، رفتن به مجالس عزاداری، شرکت در نماز جماعت مساجد و حسینیه‌ها، رفتن به جلسات قرآنی از این نوعند.

ب: متوسط زمان فعالیت مذهبی در روز، هفته، ماه متناسب با میزان فعالیت. به این نحو که برای کسانی‌که دارای فعالیت مذهبی زیادی هستند، به روز و برای کسانی‌که دارای میزان فعالیت مذهبی محدود بوده، به هفته و ماه سؤال شده است.

ج: برگزاری مراسم و مجالس مذهبی در منزل که علاوه بر انجام آن، تعداد مراسم برگزار شده در طول‌ سال و نوع فعالیتی که در این مراسم انجام می‌شود مورد پرسش قرار گرفته است.

د: مطالعه قرآن و کتب دینی به‌صورت مطلق ذیل مقوله کتاب‌خوانی‌

ه‌‌: استفاده از انواع نوارهای صوتی مذهبی از جمله قرآن، نوحه، روضه و تواشیح و غیره‌

و: مسافرت به قصد زیارت فعالیت دیگری است که اگرچه در آن وجه تفریحی هم ممکن است مدنظر افراد باشد، اما می‌توان آن را به‌عنوان فعالیتی مذهبی به حساب آورد.

فعالیت اجتماعی به‌عنوان یکی از مقولات مورد بررسی این پژوهش بود. محور این نوع فعالیت تعامل و روابط با دیگران است. فعالیت اجتماعی در چند مقوله مورد بررسی واقع شده است:

الف) مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و اجتماعات مدنی، مانند انجمن‌های علمی و فرهنگی و اتحادیه‌های صنفی و بسیج و تشکل‌های سیاسی و غیره.

ب: رفت‌وآمد با 1) اقوام و خویشان 2) همسایگان 3) دو ستان و آشنایان 4) همکاران و...

مؤلفه‌های مختلفی که ذیل این مقوله مورد پرسش قرار گرفته، علاوه بر این که حجم روابط به بیانی تراکم اخلاقی موجود در جمعیت نمونه را ارزیابی می‌‌کند، نوع رابطه و تغییر آن از اشکال سنتی به جدید را هم تا حد زیادی می‌سنجد.

ج: برگزاری جشن تولد در خانواده، مقوله دیگری است که از آن به‌عنوان فعالیت اجتماعی می‌توان یاد کرد.

د: رفتن به قهوه‌خانه و کافه از دیگر فعالیت‌های اجتماعی معرفی شده است. به‌ویژه به لحاظ تاریخی نقش قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها و ایجاد تعامل میان افراد در آن دارای اهمیت بوده و به نوعی پاتوق و محلی برای رد‌وبدل اخبار و اطلاعات محسوب می‌شده است.

ه : مسافرت به قصد دیدن اقوام و خویشان از دیگر فعالیت‌های اجتماعی محسوب شده است.

از دیگر فعالیت‌های مورد بررسی قرار گرفته در این پژوهش، فعالیت ورزشی فعالیت فردی و در خدمت باز تولید انرژی هدر رفته در زمان کار و ضامن سلامتی و روان و دوم به‌عنوان نوعی فعالیت که در آن مجموعه‌ای از روابط و تعامل‌ها شکل می‌گیرد. دراین‌نگاه، در کنار اجتماع دینی و عرصه فعالیت‌های اجتماعی که اجتماع جامعه‌ای را شکل می‌دهد، می‌توان از اجتماع ورزشی یاد کرد که نهادهای ویژه خود را دارد و تعامل‌های ویژه خود را شکل می‌دهد.

فعالیت ورزشی در محور اول با پرسش از: 1) ورزش اعضا در خارج و داخل منزل، 2) نوع ورزش، 3) محل ورزش، 4) متوسط زمان ورزش و در محور دوم با پرسش از 1) عضویت افراد در باشگاه و کلوپ یا تیم ورزشی، 2) تماشای ورزش در اماکن ورزشی، 3) متوسط تماشای ورزش در مکان مورد نظر.

به این مجموعه می‌توان مطالعه نشریات ورزشی و استفاده از رادیو و تلویزیون برای  تماشای ورزش را افزود. فعالیت تفریحی به‌عنوان یکی دیگر از مقوله‌ها مورد بررسی قرار گرفته و عبارت است از اوقات فراغتی که به استراحت و تفریح و گردش بگذرد.  در این زمینه:  1- رفتن به پارک و مراکز تفریحی، 2- گردش در بازار و خیابان، 3- استراحت در منزل مورد پرسش واقع شده. علاوه بر این مسافرت به‌عنوان یک فعالیت مهم اوقات فراغت با هدف گردش و تفریح مورد بررسی قرار گرفته است.

بازی از دیگر فعالیت‌های مورد توجه بوده که می‌توان آن ‌را ذیل فعالیت‌ تفریحی آورد. اما مقوله‌ای است که به جهت پی‌آمدهای روانی و جامعه‌پذیرانه آن، در خور توجه جداگانه‌ای است. سؤالات این حوزه عبارت‌اند از:  1-  وسایل بازی مورد استفاده اعضای خانواده، 2- متوسط زمان بازی در هفته، 3- استفاده از کامپیوتر برای بازی، 4- مراجعه به مراکز بازی بیرون از منازل.

فعالیت هنری دستی از دیگر موارد مورد نظر بوده است. این نوع فعالیت از جهت ایجابی و تولیدی مورد توجه قرار گرفته و سؤالاتی نظیر 24 مورد فعالیت هنری و دستی، زمان صرف شده برای انجام فعالیت‌ها، هدف انجام فعالیت هنری و نحوه یادگیری فعالیت، پرسیده شده است.

کتاب و کتابخوانی نیز از مقولات بررسی شده است. در بررسی این فعالیت مطالعه انواع کتاب، متوسط زمان مطالعه در هفته، رفتن به کتابخانه، امانت کتاب و محل و میزان آن و تعداد تقریبی کتب غیردرسی موجود در منزل و بالاخره خرید کتاب در یک سال گذشته مورد توجه قرار گرفته است. روزنامه و مجله‌خوانی که در آن از اعضای خانواده در مورد میزان مطالعه، متوسط زمان مطالعه و نوع مجله و روزنامه و از خانواده هم درباره سابقه مطالعه نشریه، نحوه تهیه، محل مطالعه نشریه، هزینه پرداختی بابت خرید روزنامه و مجله سؤال شده است.

استفاده از رادیو و تلویزیون به عنوان یکی دیگر از فعالیت‌های   فرهنگی مورد توجه بوده است . در این زمینه: 1- داشتن رادیو و تلویزیون، 2- مدت زمان روشن بودن آن در شبانه‌روز، 3- مهمترین برنامه‌های مورد استفاده خانواده، 4- متوسط زمان استفاده، 5- استفاده از ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیون خارجی و مدت زمان سؤال شده است.

ویدئو و ضبط‌صوت هم از موارد مورد توجه بوده است. تماشای ویدئو، متوسط زمان استفاده، نحوه تهیه نوار ویدئویی، آخرین برنامه مورد استفاده و در مورد ضبط‌صوت هم نکاتی چون داشتن ضبط‌صوت، نوع نوار، زبان نوار مورد استفاده، متوسط زمان استفاده، تعداد نوار موجود در منزل و چگونگی تهیه آن مورد پرسش قرار گرفته است.

سینما و تئاتر هم از فعالیت‌های فرهنگی است، رفتن به سینما و تئاتر، تعداد فیلم‌ها، تماشای فیلم در مراکزی غیر از سینما و متوسط تماشای تئاتر در سال و محل تماشای تئاتر مورد بررسی قرار گرفته است.

از دیگر موارد مورد مطالعه تسهیلات (امکانات) فرهنگی بوده است تا اطلاعاتی چون فاصله خانواده‌ها تا کتاب‌فروشی‌ها، دکه مطبوعاتی، ویدئوکلوپ و فروشگاه عرضه محصولات فرهنگی، پارک و فضای سبز،  سالن و زمین ورزشی و مساجد و حسینیه‌ها و زیارتگاه‌ها، از طریق مراجعه به افراد آشنا در محل جمع‌آوری شده است.

زمان فراغت با دو رویکرد، زمان فراغت اعضای خانواده در روزهای معمول هفته و زمان فراغت اعضا در روزهای تعطیل هفته مورد پرسش قرار گرفته است.

تقاضای فرهنگی که به بررسی نوع فعالیت مورد انتظار برای روزهای معمول و تعطیل آخر هفته و نوع فعالیت‌ مورد انتظار برای تعطیلات سالانه و موانعی که افراد و خانواده‌ها برای تحقق این فعالیت‌ها بر سر راه خود دارند، پرداخته است.

در راستای تحلیل عمیق‌تر فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی، مجموعه‌ای از متغیرهای فردی چون: 1- سن، 2- جنس، 3-  دین، 4-  زبان، 5‌-  محل تولد، 6‌- تحصیلات، 7‌-  مدت اقامت، 8‌- وضع تأهل، 9‌-  وضع فعالیت  و 10-  شغل، در مورد اعضای خانواده و در سطح خانواده اطلاعاتی مربوط به محل سکونت خانواده به عنوان شاخصی برای شناخت تقریبی پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده از جمله: 1-  نوع ملک، 2- نوع مالکیت، 3-  متراژ و زمین و بنا ،4-  تعداد اتاق، 5- قیمت زمین و بنا در محل (در سؤال از بنگاه معاملاتی و افراد آشنا) و 6- ارزیابی منطقه سکونت در عرف محل به لحاظ طبقه‌بندی آن به منطقه بالا و پایین مورد پرسش قرار گرفته است. پرسشنامه به نحوی سازماندهی شده که اطلاعات مربوط به خانواده و اعضای شش سال و بیشتر، توسط مصاحبه‌گر در آن درج گردیده است. علاوه بر این، در مورد هر بلوک پرسشنامه‌ای تدوین شده که در آن اطلاعات مربوط به تسهیلات فرهنگی، قیمت زمین و بنا در محل و جایگاه محل در شهر به لحاظ بالا و پایین بودن منطقه مسکونی با مراجعه به بنگاه معاملاتی و افراد آشنا در محل توسط سرپرسشگر تکمیل شده است.